दक्षिण दिल्लीत आपण मेहरोली च्या दिशेने जाऊ लागलो की दुरूनच आपल्याला कुतुब मिनार दिसू लागते. २३८ फूट उंच असलेली ही मिनार म्हणजे जवळपास २३ मजली उंच इमारत. पूर्ण जगात विटांनी बांधलेली ही सर्वोच्च वास्तू आहे. जगभरातले पर्यटक ही मिनार बघायला येत असतात.
साधारण ९०० वर्ष जुनी असलेली ही इमारत युनेस्को नं जागतिक वारसा म्हणून घोषित केली आहे. आज जिथे ही मिनार उभी आहे, तिथे पूर्वी, म्हणजे पृथ्वीराज चौहान च्या काळात, त्याची राजधानी ‘ढिल्लीका’ ही होती. ह्या ढिल्लीका मधील लालकोट ह्या किल्लेवजा गढीला पाडून मोहम्मद घोरीच्या सेनापतीने, म्हणजे कुतुबुद्दीन ऐबकाने ही मिनार बांधली. पुढे इल्तुतमिष आणि मोहम्मद तुगलकाने याचं बाधकाम पूर्ण केलं असं तिथे सापडलेले शिलालेख सांगतात.
मात्र ह्या ‘ढिल्लीका’ च्या परिसरात, ह्या कुतुब मिनार पेक्षा कितीतरी जास्त विलक्षण गोष्ट अनेक शतकं उभी आहे. कुतुब मिनार पेक्षाही त्या गोष्टीचे महत्त्व अनेक पटींनी जास्त आहे. कुतुब मिनार ला लागुनच, साधारण शंभर, दीडशे फूट अतंरावर एक लोह स्तंभ उभा आहे. कुतुब मिनार पेक्षा बराच लहान. फक्त ७.३५ मीटर्स किंवा २४.११ फूट उंच. कुतुब मिनार च्या एक दशांश..! पण हा स्तंभ कुतुब मिनार पेक्षा बराच जुना आहे. इसवी सन ४०० च्या आसपास बनलेला. हा स्तंभ म्हणजे भारतीय ज्ञानाच्या रहस्याचा खजिना आहे.
ह्या लोह स्तंभात ९८% लोखंड आहे. इतकं लोखंड म्हणजे हमखास गंजण्याची शाश्वती. मात्र गेली सोळा-सतराशे वर्ष सतत उन्हा-पावसात उभं राहूनही ह्याला अजिबात गंज चढलेला नाही. विज्ञानाच्या दृष्टीने हे एक मोठं आश्चर्य आहे. आजच्या एकविसाव्या शतकातही, प्रगत तंत्रज्ञानाच्या काळात, धातुशास्त्रात अनेक प्रयोग, शोध आणि संशोधनं होऊनही ९८% लोखंड असलेला स्तंभ, गंजल्या वाचून राहत नाही. त्या स्तंभावर एखादं ‘कोटिंग’ केलं तर तो स्तंभ फक्त काही काळ गंजल्या वाचून राहू शकतो. मग ह्या लोह स्तंभात असं काय वैशिष्ट्य आहे, की हा स्तंभ आजही जसाच्या तसा उभा आहे..?
आय. आय. टी. कानपुर च्या ‘मटेरियल्स एंड मेटालर्जीकल इंजिनिअरिंग’ विभागाचे प्रमुख प्रोफेसर आर. सुब्रमण्यम यांनी या वर बरंच काम केलेले आहे. इंटरनेट वर ही त्यांचे ह्या विषया संबंधी अनेक पेपर्स मिळतात.
प्रो. सुब्रमण्यम यांच्या मतानुसार लोह-फॉस्फोरस संयुगाचा उपयोग इसवी सना च्या चारशे वर्षांपूर्वी, म्हणजे अशोकाच्या काळात, भरपूर व्हायचा. आणि ह्या पध्दती नेच हा लोह स्तंभ तयार करण्यात आलेला आहे.
प्रो. सुब्रमण्यम आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी ह्या स्तंभावर वेगवेगळे प्रयोग करून हे सिध्द करून दाखवलंय. त्यांच्या म्हणण्यांनुसार लोखंडाला गंज निरोधन करणं आजच्या तंत्रज्ञानापुढचं मोठं आव्हान आहे. बांधकाम व्यवसाय, मेकेनिकल शी संबंधित उद्योग यात अश्या गंजरोधक लोखंडाची आवश्यकता असते आणि त्यासाठी इपोक्सी कोटिंग, कॅडोडिक प्रोटेक्शन पध्दत इत्यादी वापरल्या जातात. मात्र या साऱ्या पध्दति गंज लागणं लांबवतात. पूर्णपणे थांबवत नाहीत. गंज लागु द्यायचा नसेल तर त्या लोखंडातच गंजरोधक थर निर्माण करण्याची क्षमता असली पाहिजे. आज एकविसाव्या शतकात असे लोखंड निर्माण होऊ शकलेले नाही, जे स्वतः च असा गंजरोधक थर निर्माण करते..!
पण भारतात चौथ्या शतकात असे लोखंड निर्माण होत होते, आणि त्याचा प्रत्यक्ष पुरावा म्हणजे दिल्लीचा लोह स्तंभ. हा लोह् स्तंभ मुळात दिल्लीसाठी बनलेलाच नव्हता. चंद्रगुप्त मौर्य या प्रसिध्द राजाने इसवी सन ४०० च्या आसपास हा स्तंभ, मथुरेतील विष्णु मंदिराच्या बाहेर लावण्यासाठी बनवला होतं. या स्तंभावर गरुडाची मूर्ती पुर्वी विराजित झाली असावी. त्यामुळे याला ‘गरुड स्तंभ’ असेही म्हटले जाते.
ह्याला आधार आहे, ह्या स्तंभावर ब्राम्ही लिपीत कोरलेला एक संस्कृत श्लोक. चंद्र नावाच्या राजाच्या स्तुतीने भरलेला हा श्लोक विष्णुमंदीरा समोरच्या ह्या स्तंभाचं महत्त्व सांगतो. चंद्र नावावरून आणि चौथ्या शतकात हा स्तंभ तयार केला गेला असावा असा विचार करून, चंद्रगुप्त मौर्याने हा स्तंभ बांधला असावा असा तर्क काढण्यात आला. या कोरलेल्या श्लोकाची शैली ही गुप्तकालीन वाटत असल्याने ह्या तर्काला बळकटी मिळते. मथुरे जवळ असलेल्या विष्णुपद ह्या पर्वतावरील विष्णु मंदिरा समोर बांधण्यासाठी हा स्तंभ तयार करण्यात आल्याची नोंद ह्या श्लोकात मिळते.
(मात्र अनेक इतिहासतज्ञांचे मत असे नाही. त्यांच्या मते इसवी सनापूर्वी ९१२ मधे हा स्तंभ बनवण्यात आला आहे.)
७ मीटर उंच असलेला हा स्तंभ, ५० सेंटीमीटर (म्हणजे साधारण पावणे दोन फूट) जमिनीखाली आहे. ४१ सेंटीमीटर चा व्यास खाली तळाशी तर ३० सेंटीमीटर चा व्यास वर टोकाला आहे. पूर्वी, म्हणजे सन १९९७ पर्यंत, पर्यटक ह्या स्तंभाला पाठीमागून कवेत पकडण्याचा प्रयत्न करायचे. अश्या प्रकारे स्तंभ कवेत आला तर आपल्या मनोकामना पूर्ण होतात असं मानलं जायचं. पण त्यामुळे स्तंभाच्या लोखंडाला ठोकणे, त्यावर कोरण्याचे प्रयत्न करणे असं सगळं व्हायला लागल्या मुळे सन १९९७ पासून आर्कियोलोजिकल सर्व्हे ऑफ़ इंडियाने या स्तंभाभोवती एक संरक्षक फेंसिंग उभारले. त्यामुळे आता ह्या लोहस्तंभाला प्रत्यक्ष स्पर्श करणं शक्य नाही.
इतिहासातून बाहेर निघालेला हा एकटाच लोहस्तंभ अपवाद म्हणून आपल्याला दिसतो कां..? तर तसे नाही. इतरही काही ठिकाणी असे न गंजलेले लोहस्तंभ उभे राहिलेले दिसतात.
भारतात ही कला इसवी सनापूर्वी सहाशे, सातशे वर्ष (किंबहुना त्या ही पूर्वी), होती असे अनेक पुरावे मिळालेले आहेत. सोनभद्र जिल्ह्यांत राजा नाल-का-टीला, मिर्जापूर जिल्ह्यातील मल्हार आणि पश्चिम बंगाल मधील पांडुराजार धिबी व मंगलकोट ह्या जिल्ह्यांत उत्तम प्रतीच्या लोखंडाचे अनेक अवशेष सापडले आहेत. आणि हे सर्व पुरावे नि:संशयपणे हेच सांगताहेत की लोखंडाचं धातुकर्म भारतात विकसित झालं. अत्यंत उच्च प्रतीचं लोखंड भारतात तयार व्हायचं, असं त्या काळातल्या विदेशी प्रवाश्यांनीही लिहिलेलं आढळत.
भारतात त्या काळापासून लोखंड तयार करणारे विशिष्ट समूह आहेत. त्यापैकी ‘आगरिया लोहार’ समाज हा आजही, कोणतीही आधुनिक यंत्रे न वापरता, जमिनीतील खाणींमधून लोखंडाची माती गोळा करतो. मातीतून लोखंडाची दगडे वेचून त्या दगडांवर प्रक्रिया करतो आणि या सर्व प्रक्रियेतून शुध्द लोखंड तयार करतो. लोखंड निर्माण करण्याची ही आगरिया लोहार समाजाची परंपरागत पध्दत आहे.
‘आगरिया’ हा शब्द ‘आग’ ह्या शब्दा पासून तयार झाला आहे. लोखंडाच्या भट्टीचे काम म्हणजे आगीचे काम. म्हणूनच ‘आगरिया’ हा शब्द. मध्यप्रदेशातल्या मंडला, शहडोल, अनुपपूर आणि छत्तिसगढच्या बिलासपुर आणि सरगुजा ह्या जिल्ह्यांत हा समाज आढळतो. हा समाज म्हणजे गोंड समाजाचे च अंग समजले जाते. ह्या समाजात दोन पोट-जाती आहेत – ‘पथरिया’ आणि ‘खुंटीया’. यापैकी लोखंडाची भट्टी तयार करताना जे दगडाचा उपयोग करतात, ते झाले पथरिया (पथ्थर म्हणजे दगड) आणि जे भट्टी तयार करताना खुंटी चा वापर करतात, ते झाले खुंटीया. आजही ह्या समाजाच्या उपजीविकेचे साधन हे लोखंड ‘तयार’ करून त्यापासून अवजारं आणि हत्यारं तयार करण्याचं आहे. भोपाळ च्या संगीत वर्मा ह्या दिग्दर्शकाने ह्या आगरिया लोकांवर एक वृत्तचित्र तयार केलं आहे. ह्या वृत्तचित्रात जंगलातल्या मातीतून लोखंडाचे दगड निवडण्या पासून तर लोखंडाची अवजारं तयार करण्यापर्यंत पूर्ण चित्रण केलेलं आहे.
म्हणजे दोन, अडीच हजार वर्षांपासूनची ही धातुशास्त्राची परंपरा, फक्त या जमातीत कां होईना, झिरपत, झिरपत शिल्लक राहिलेली आहे. मग राजाश्रय आणि लोकाश्रय असताना अडीच हजार वर्षांपूर्वी ह्या धातूशास्त्राच्या कलेचं स्वरूप कसं असेल..?
नुसत्या कल्पनेनंच मन थक्क होतं..!
प्रशांत पोळ
भ्रमण ध्वनी : ०९४२५१५५५५१ ई-मेल : telemat@bsnl.in
